آگاهی نداشتن شاغلان از مواهب بیمه، اهمال کارفرمایان و ظهور کسب و کارهای جدید دست به دست هم داده تا پنج میلیون شاغل در کشور فاقد چتر حمایت بیمه‌ای باشند؛ موضوعی که به گفته کارشناسان حدود چهار میلیون نفر از این افراد فعالان حوزه مجازی و سکوهای اینترنتی هستند که باید با تعریف نو از روابط کار مشمول مقررات بیمه‌ای شوند.
پوشش بیمه‌ای افراد شاغل یک تکلیف و وظیفه قانونی برای سازمان‌های بیمه‌گری همچون تامین اجتماعی است؛ طبق اصل 29 قانون اساسی و اصل یکم قانون تامین اجتماعی این سازمان موظف به بیمه همه افراد شاغل است. براساس آمارها اکنون 73 درصد جامعه از خدمات بیمه‌ای بهره‌مند و 27 درصد با وجود اشتغال از هیچ مزایای بیمه‌ای برخوردار نیستند.
اینکه براساس قانون افراد باید از روز اول اشتغال بیمه شوند، موضوعی است که باید گفت برخی افراد بدون آگاهی از مزایای بیمه در زمان اشتغال، تمایلی برای برخورداری از چتر بیمه نشان نمی دهند که این رویه به نفع کارفرمایان و به زیان کارگران در زمان اشتغال است.
با این رویکرد، در کنار نص صریح قانون برای ارایه پوشش خدمات بیمه ای به شاغلان، جامعه کارگری و افراد شاغل در بخش‌های اشتغال غیررسمی نیز باید نسبت به بیمه و مزایای آن آگاهی داشته باشند نه اینکه بخاطر همراهی با کارفرمایان و پرداخت نکردن حق بیمه، آینده خود و خانواده را از این نظر با مشکل مواجه کنند زیرا واقعیت این است که برخی کارفرمایان به دلایلی چون هزینه‌های بیمه و یا ناآگاهی افراد از مزایای بیمه، به صورت توافقی بیمه افراد شاغل را به سازمان های بیمه گر نمی پردازند که همین موضوع مشکلاتی را برای آینده آن فرد بویژه در زمان بروز حوادث، بیماری، بازنشستگی و یا فوت به وجود می‌آورد.
اخرین آمارهای اشتغال چه می گوید؟
در بهار 1402 نشان می‌دهد که 41.2 درصد جمعیت در سن کار (15 ساله و بیشتر) از نظر اقتصادی فعال هستند یعنی در گروه شاغلان یا بیکاران قرار گرفته‌اند
براساس نتایج طرح آمارگیری نیروی کار در داده‌های آماری مرکز آمار ایران، جمعیت فعال 15 ساله و بیشتر در سال‌های 1396 تا 1401 با نوسان همراه بوده به طوری که از 26 میلیون و 504 هزار نفر در سال 1396 به 26 میلیون و 65 هزار نفر در سال 1401 رسیده و جمعیت فعال کشور در بهار سال جاری رقم 26 میلیون و 470 هزار نفر را نشان می‌دهد که تعداد 20 میلیون و 163 هزار نفر در مناطق شهری و تعداد 6 هزار و 307 نفر در مناطق روستایی قرار دارند.
طبق این داده‌های آماری در سال 1401 جمعیت شاغل 15 ساله و بیشتر روند افزایشی داشته و به 23 میلیون و 716 هزار نفر رسیده است. تعداد شاغلان کشور در بهار سال جاری برابر 24 میلیون و 306 هزار نفر بوده که از این تعداد 18 میلیون و 353 هزار نفر در مناطق شهری و پنج میلیون و 953 هزار نفر در مناطق روستایی شاغل بودند. تعداد شاغلان کشور در بهار 1402 نسبت به فصل مشابه سال قبل تعداد 728 هزار نفر (معادل 3.1 درصد) افزایش داشته است.
بررسی نرخ مشارکت اقتصادی (نرخ فعالیت) جمعیت 15 ساله و بیشتر در بهار 1402 نشان می‌دهد که 41.2 درصد جمعیت در سن کار (15 ساله و بیشتر) در کشور از نظر اقتصادی فعال هستند یعنی در گروه شاغلان یا بیکاران قرار گرفته‌اند.
این آمارها نشان می‌دهد که نرخ مشارکت اقتصادی در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی کمتر بوده است. بررسی روند تغییرات نرخ مشارکت اقتصادی کل کشور نشان می‌دهد که این شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال قبل 0.3 واحد درصد افزایش داشته است.
حال با وجود مشخص شدن جمعیت شاغلان اما هنوز برخی اشتغال غیررسمی مانع بزرگی برای بیمه افراد شاغل می‌شود و همین موضوع ضریب پوشش بیمه‌ای افراد در جامعه را با مشکل مواجه می‌کند. همین آمارهاست که اکنون 27 درصد جامعه هیچ بیمه‌ای ندارند.
وضعیت پوشش بیمه‌ای 73 درصدی در کشور
اکنون نسبت کل جمعیت تحت پوشش صندوق‌های بیمه‌ای از بیمه‌شدگان اصلی و مستمری‌بگیران با افراد تبعی حدود 73 درصد را نشان می‌دهد که بخش عمده پوشش بیمه‌ای در کشور به صندوق‌ها و سازمان‌هایی همچون تامین اجتماعی، صندوق بازنشستگی کشوری، صندوق تامین اجتماعی نیروهای مسلح، صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر اختصاص دارد.
براساس همین داده‌های آماری 53 درصد سهم سازمان تامین اجتماعی، هفت درصد صندوق بازنشستگی و 12 درصد سهم دیگر صندوق‌های بازنشستگی و بیمه‌ای مانند نیروهای مسلح، بانک‌ها، نفت و دیگر نهادهای بیمه‌ای است.
البته شاید مهمترین علت پوشش بیمه‌ای گسترده در جامعه نبود نظام بیمه‌ای مناسب و استمرار نداشتن پوشش بیمه‌ای برای شاغلان غیرمزد و حقوق‌بگیر عنوان شده است اما آگاه نبودن جامعه کارگری از مزایای بیمه هم دلیل دیگری برای اثبات این موضوع به شمار می‌رود.
پنج میلیون شاغل بدون بیمه در کشور داریم
طبق آخرین آمارها 23 میلیون و 447 هزار نفر شاغل داریم که 13 میلیون و 294 هزار آنان را مزد و حقوق‌بگیران بخش عمومی و خصوصی و حدود 10 میلیون نفر غیرمزد و حقوق‌بگیران شامل کارفرمایان، کارکنان مستقل و کارکنان فامیلی بدون مزد تشکیل می‌دهند
اگرچه ضریب پوشش بیمه‌ای در ایران نسبت به دیگر کشورها روند بهتری دارد اما یکی دیگر از دلایل مناسب نبودن این ضریب تمرکز نظام مشارکتی بر جمعیت مزدبگیر است به نحوی که قادر به تحت پوشش قراردادن گروه‌های خوداشتغال به ویژه مشاغل غیررسمی نیست.
بنابراین با نگاه آماری به جمعیت مزد و حقوق‌بگیر و غیرمزد و حقوق‌بگیر بخشی از این واقعیت‌ها آشکار می‌شود، طبق آخرین آمارها 23 میلیون و 447 هزار نفر شاغل وجود دارد که 13 میلیون و 294 هزار آنان را مزد و حقوق‌بگیران بخش عمومی و خصوصی و حدود 10 میلیون نفر غیرمزد و حقوق‌بگیران شامل کارفرمایان، کارکنان مستقل و کارکنان فامیلی بدون مزد تشکیل می‌دهند.
از مجموع کل شاغلان 19 میلیون و 203 هزار نفر تحت پوشش بیمه اجتماعی قرار دارند که 6 میلیون و 871 نفر بیمه‌شدگان غیراجباری شامل کارفرمایان، کارکنان مستقل و کارکنان فامیلی بدون مزد و 12 میلیون و 332 هزار نفر نیز بیمه‌شدگان اجباری مزد و حقوق‌بگیر به شمار می‌روند.
براساس این داده‌های آماری اکنون حدود پنج میلیون نفر از شاغلان کشور بدون هرگونه پوشش بیمه‌ای هستند که البته با این وجود ضریب نفوذ بیمه‌ای در کشور 72.6 درصد (حدود 73 درصد) است. در صورتی که این جامعه بدون بیمه از خدمات بیمه‌های اجتماعی بهره‌مند شوند این ضریب نفوذ رشد بهتری خواهد یافت.
مردم نسبت به مزایای بیمه آگاهی کامل ندارند
سازمان تامین اجتماعی به عنوان بزرگترین سازمان بیمه گر در ایران اکنون 15 میلیون و 300 هزار بیمه‌شده اصلی، چهار میلیون و 200 هزار مستمری‌بگیر و بازنشسته، یک میلیون و 300 هزار کارگاه فعال تولیدی و در مجموع 46 میلیون نفر از جامعه یعنی حدود 53 درصد جمعیت کشور را تحت پوشش خود دارد که اگر جامعه کارگری و فعالان عرصه اشتغال و کسب و کار آگاهی کامل نسبت به مزایای بیمه داشته باشند، هیچگاه چندین سال عمر خود را در شغل‌های غیررسمی بدون بیمه هدر نخواهند داد و بدون شک برای پوشش بیمه‌ای اقدام خواهند کرد.
حمیدرضا نايب خسروشاهی کارشناس بیمه‌های اجتماعی درباره موضوع آگاهی نداشتن شاغلان و کارگران از مزیت‌های بیمه به خبرنگار ایرنا گفت: اکنون بسیاری از جامعه شاغلان و کارگری اطلاع دقیقی از مزیت‌های بیمه برای بهره‌مندی خود و خانواده در آینده ندارند.
وی ادامه داد: از آنجا که بسیاری از خدمات سازمان تامین اجتماعی در قالب خدمات غیرحضوری به جامعه کارگری و مخاطبان ارايه می‌شود، بنابراین بهره مندی از خدمات بیمه‌ای، درمانی و بازنشستگی این سازمان در بستر الکترونیک کار را برای افراد بدون بیمه و دیگر جامعه هدف تسهیل کرده است. زمانی که همه خدمات برای پوشش بیمه‌ای به صورت الکترونیکی باشد دیگر کارگران و شاغلان نیازی به حضور فیزیکی در شعب و مراکز برای بهره‌مندی از این مزیت‌ها را نخواهد داشت.
وی اظهار داشت: با افزایش آگاهی مردم درباره مزایای بیمه و دریافت خدمات به صورت غیرحضوری شاید استقبال بیشتری از طرح‌های بیمه‌ای در سازمان تامین اجتماعی انجام شود و از یک طرف بهره‌مندی افراد بدون بیمه را از خدمات این سازمان به دنبال خواهد داشت و از طرفی دیگر علاوه بر رشد بیمه‌شدگان، بر منابع این نهاد بیمه‌ای هم افزوده خواهد شد.
خسروشاهی افزود: تسهیل روند انعقاد قرارداد و بیمه‌پردازی در سامانه خدمات غیرحضوری سازمان تامین اجتماعی به نشانی es.tamin.ir می‌تواند مسیر را برای افزایش شمار بیمه‌شدگان و دسترسی بهتر افراد شاغل در میان جامعه کار و تولید فراهم کند. بنابراین باید با نهادینه کردن فرهنگ بیمه در این زمینه گام‌های اساسی برداشت.
تامین اجتماعی برای پوشش بیمه‌ای افراد چه برنامه‌هایی دارد
سازمان تامین اجتماعی اکنون برای پایداری منابع، رشد شمار بیمه‌شدگان و ارايه خدمت به افراد بدون بیمه براساس قانون تکالیف و برنامه‌هایی را به عهده دارد که مانند دیگر افراد تحت پوشش خدمات 18 گانه خود را در بخش‌های بیمه‌ای، درمانی و بازنشستگی به آنان ارايه دهد.
میرهاشم موسوی، مدیرعامل سازمان تامین اجتماعی درباره توسعه پوشش بیمه‌ای این سازمان پیشتر گفته بود: باید منابع پایدار را در خود نظام بیمه‌ای جست‌وجو کنیم و توسعه پوشش بیمه‌ای، مهمترین راهبرد و مولفه‌ای است که ما را به سمت پایداری منابع می‌برد. اگر با توسعه پوشش بیمه‌ای و شناسایی و بیمه اقشار جدید، نسبت پشتیبانی را به ثبات برسانیم و حتی افزایش دهیم، به سمت پایداری منابع خواهیم رفت.
وی ورود به حوزه کسب و کارهای مجازی را یک راهکار برای توسعه چتر بیمه عنوان کرد و توضیح داد: اکنون در حوزه کسب‌وکارهای رسمی بیش از پنج میلیون نفر بیمه‌نشده در کشور داریم؛ نزدیک به سه تا چهار میلیون نفر از افراد بیمه‌نشده در قالب سکوها یا پلتفرم‌های مجازی مانند تاکسی‌های اینترنتی، فروشگاه‌های مجازی و انواع خدمات اینترنتی شاغل هستند که برای بیمه شدن این گروه، نباید با توقف در تعریف روابط کار بین کارگر و کارفرما، کار را متوقف کنیم.
موسوی افزود: بیمه کردن افرادی که در حوزه کسب‌وکارهای فضای مجازی و پلتفرم‌ها فعال هستند را وظیفه خودمان می‌دانیم و به سراغ آنها خواهیم رفت. اجازه نمی‌دهیم افرادی که در این حوزه‌ها فعال هستند از مواهب بیمه‌ای محروم باشند. شاغلان بیمه‌نشده شاغل در سکوهای فضای مجازی باید به حق خودشان که حق بیمه شدن است توجه داشته باشند و زیر پوشش بیمه تامین‌اجتماعی قرار گیرند و از مواهب آن استفاده کنند.
وی اظهار داشت: کارگزاری‌ها می‌توانند بخشی از این رقم بزرگ افراد شاغل بیمه نشده را وارد مجموعه تامین‌اجتماعی کنند. البته با این وجود در 2.5 سال گذشته یک میلیون و 920 هزار نفری جمعیت تحت پوشش این سازمان رشد داشته است و به واسطه این اقدام 49 هزار میلیارد تومان به منابع سازمان افزوده شده است.
سازمان تامین اجتماعی اکنون به 46 میلیون نفر خدمات سه‌گانه بیمه‌ای، درمانی و بازنشستگی ارايه می‌دهد، با این وجود با اجرای طرح‌هایی مانند بیمه فراگیر خانواده ایرانی، بیمه‌های اختیاری و صاحبان حرف و مشاغل آزاد به دنبال جذب افراد بیمه‌نشده است.
البته به تازگی با تصویب ماده 29 لایحه برنامه هفتم توسعه در مجلس، توسعه ارايه دهندگان خدمات حمل و نقل بار و مسافر که از طریق سکو (پلتفرم) های مجازی به فعالیت مشغول بوده و بیمه بازنشستگی ندارند، مجاز به بیمه کردن خود نزد سازمان تامین اجتماعی شدند. به این ترتیب 300 هزار نفر از رانندگان تاکسی‌های اینترنتی که پوشش بیمه ندارند، با این حکم مشمول بیمه می شوند که به افزایش پوشش بیمه اجتماعی در کشور کمک می کند.
