صادرات ایران به روسیه در پسابرجام چقدر است؟

به گزارش تجارت‌نیوز، به‌نظر می‌رسد کاهش حجم صادرات ایران به روسیه علاوه‌بر همه دلایل فنی در حوزه تجارت خارجی، به گرایش سیاسی دولت‌های اصلاح‌طلب نیز برمی‌گردد که توسعه روابط تجاری و سیاسی با غرب برای آنها اولویت بیشتری در مقایسه با توسعه روابط با شرق از جمله چین و روسیه دارد.

در روزهای اخیر موضوع سفر محمدباقر قالیباف، ريیس مجلس ایران به روسیه حاشیه‌های زیادی به‌همراه داشته است. آن‌طور که بابک نگاهداری، مشاور ريیس مجلس گفته، قالیباف در راس هیاتی بلندپایه بنا به دعوت ویچیسلاو والودین، ريیس دومای دولتی روسیه به مسکو رفته است و در این سفر سه‌روزه، علاوه‌بر تقدیم پیام رهبر معظم انقلاب به دولت روسیه، دیدارهایی را با همتایان خود در دوما و سنا، مقامات اقتصادی، تجاری، سیاسی و امنیتی این کشور خواهد داشت.

فارغ از جنجال‌های پیرامون این سفر، در این گزارش به اهمیت گسترش روابط تجاری ایران و روسیه پرداخته‌ایم که یکی از اهداف اصلی سفر قالیباف به روسیه است.

در اهمیت گسترش روابط تجاری ایران و روسیه همین‌قدر کافی است بدانیم از ظرفیت بالقوه 12 میلیارد دلاری برای حضور کالاهای ایرانی در روسیه، فقط 4درصد آن فعال است. همچنین از واردات کالایی 254 میلیارد دلاری روسیه، سهم ایران حدود 0٫18 درصد و از واردات 97 میلیارد دلاری خدمات این کشور نیز، سهم ایران نزدیک به صفر است.

قدیر قیافه، نایب‌ريیس سابق اتاق مشترک ایران و روسیه و ازجمله فعالان اقتصادی باسابقه کشورمان در حوزه مراودات تجاری ایران-روسیه، می‌گوید این جنجال‌ها پیرامون سفر ريیس مجلس همگی مربوط به گسترش روابط تجاری ایران با شرق بوده که به‌نوعی در حیطه خنثی‌سازی تحریم‌ها قرار می‌گیرند.

وی معتقد است این جنجال‌ها مسبوق‌به‌سابقه بوده و آنچه امروز مهم است، اینکه نباید منتظر معجزه از بایدن و تیم وی بود و لازم است روابط تجاری ایران با روسیه و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به‌عنوان یک رویکرد خنثی‌کننده تحریم‌ها، همپای روابط سیاسی و امنیتی گسترش یابد.

براساس آنچه حمید زادبوم، ريیس کل سازمان توسعه تجارت اظهار کرده، بررسی‌های سازمان توسعه تجارت ایران نشان می‌دهد ظرفیت صادراتی ایران به روسیه در حوزه کالا حدود 12 میلیارد دلار است. این رقم را از «قدیر قیافه»، نایب ريیس سابق اتاق مشترک ایران و روسیه و نایب ريیس فعلی کنفدراسیون صادرات ایران سوال کردیم که وی معتقد است این عدد صحت دارد و حرف بیراهی نیست. برای درک صحت و سقم این عدد کافی است بدانیم حدود 40 میلیارد دلار از واردات روسیه در سال‌های گذشته مربوط به محصولات غذایی و پروتيینی و محصولات کشاورزی بوده است.

مواد غذایی، کالاهای دانش‌بنیان، کالاهای نانوفناوری، تجهیزات پزشکی، فولاد، نفت و گاز و پتروشیمی، محصولات پلاستیکی، معادن و محصولات پتروشیمی از جمله اقلام عمده وارداتی روسیه است که بنا به اظهارات مسيولان سازمان توسعه تجاری و همچنین قدیر قیافه در عمده این اقلام، ایران ظرفیت بالایی برای حضور در این کشور دارد.

با این حال براساس آنچه در نمودارها آمده، طی سال‌های 2009 تا 2019 از واردات 192 میلیارد دلاری تا واردات 254 میلیارد دلاری روسیه، سهم کالاهای ایرانی در بالاترین سطح حدود 501 میلیون دلار در سال بوده و به‌طور میانگین ایران در دوره 2009 تا 2019 سالانه حدود 320 تا 330 میلیون دلار صادرات کالایی به روسیه داشته است.

بر این اساس سهم کالاهای ایرانی از بازار روسیه در بالاترین سطح حدود 0٫18 درصد و در پایین‌ترین سطح نیز حدود 0٫10 درصد بوده است و هنوز هم به‌رغم ورود ایران به تجارت با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، کشورمان حتی سهم 0٫5 درصدی (نیم‌درصدی) هم از بازار روسیه ندارد.

با این حساب و با احتساب ظرفیت 12 میلیارد دلاری برای حضور کالاهای ایرانی در بازار روسیه و صادرات 461 تا 500 میلیون دلاری کشورمان به این کشور، فقط 4 درصد از ظرفیت صادراتی ایران به روسیه فعال بوده و 96 درصد ظرفیت بالقوه صادراتی ایران به این کشور غیرفعال است.

در کنار واردات 254 میلیارد دلاری کالا، روسیه طی سال‌های اخیر نیز به‌طور میانگین سالانه 87 تا 97 میلیارد دلار نیز واردات خدمات داشته است. براساس این آمارها (منبع WTO) حجم واردات خدمات روسیه در سال 2015 حدود 87 میلیارد دلار بوده که این میزان تا سال 2019 به 97 میلیارد و 500 میلیون دلار رسیده است.

طبق آمارهای WTO، از واردات 97٫5 میلیارد دلاری خدمات روسیه، بیش از 37 درصد آن مربوط به هزینه‌های سفر و گردشگری روس‌ها (حدود 36 میلیارد دلار)، 22 درصد مربوط به خدمات تجاری، 17 درصد مربوط به حمل و نقل و لجستیک، حدود 5 درصد مربوط به واردات خدمات فنی و مهندسی، 4٫5 درصد مربوط به خرید خدمات رایانه‌ای و اطلاعاتی و مابقی مربوط به دیگر حوزه‌ها است.

براین اساس علاوه‌بر صادرات کالا، ظرفیت بسیار بزرگ نزدیک به 50 میلیارد دلاری نیز در حوزه خدمات ازجمله گردشگری، خدمات حمل‌و‌نقل و لجستیک و همچنین خدمات فنی و مهندسی در روسیه برای ایران وجود دارد که نباید از آن غافل شد. برای تصور درشتی این ارقام کافی است بگوییم روس‌ها درحالی سالانه بیش از 36 میلیارد دلار صرف گردشگری خارجی (مسافرت تفریحی به کشورها) می‌کنند که کل درآمد ایران از گردشگری در سال‌های اخیر کمتر از 10 میلیارد دلار بوده است.

طبق آمارهای سازمان توسعه تجارت و گمرک ایران، طی 13 سال اخیر (آمار رسمی قابل دسترس) حجم صادرات ایران به روسیه از 358 میلیون دلار در سال 87 به 501 میلیون دلار در سال 1391 رسیده است. این رقم در سال‌های بعد با ورود دولت روحانی به پاستور به‌طور قابل توجهی کاسته شده و در همان سالی که ایران توافقنامه برجام را امضا کرد، این رقم به پایین‌ترین میزان 13 سال اخیر تنزل پیدا کرده و رقم 173 میلیون دلار در این سال برای صادرات ایران به روسیه ثبت شده است.

درمجموع بین سال‌های 92 تا 97 ارزش صادرات کالایی ایران به روسیه رو به تنزل بوده و تا سال 97 رقم صادرات ایران به این کشور در مقایسه با سال 91 کاهش 56 درصدی و در مقایسه با سال 92 نیز کاهش 12 درصدی را به نمایش می‌گذارد.

سال 1398 تنها سالی است که در دولت روحانی ارزش صادرات ایران به روسیه به‌طور قابل توجهی افزایش یافته و تقریبا در مقایسه با سال 97 ارزش صادرات ایران به روسیه رشد 64 درصدی داشته است. این وضعیت در سال‌جاری نیز ادامه داشته و صادرات 336 میلیون دلاری ایران به این کشور حکایت از رشد 22 درصدی در مقایسه مدت مشابه 9ماهه سال 98 دارد.

به‌نظر می‌رسد کاهش حجم صادرات ایران به روسیه علاوه‌بر همه دلایل فنی در حوزه تجارت خارجی، به گرایش سیاسی دولت‌های اصلاح‌طلب نیز برمی‌گردد که توسعه روابط تجاری و سیاسی با غرب برای آنها اولویت بیشتری در مقایسه با توسعه روابط با شرق از جمله چین و روسیه دارد.

اما تغییر وضعیت صادرات ایران به روسیه در سال 98 و 99 را باید مدیون قانون موافقتنامه تشکیل منطقه آزاد تجاری بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا دانست که در سال 97 لایحه آن به مجلس شورای اسلامی ارايه شد و پس از تصویب مجلس، در تیرماه سال 98 نیز به تایید شورای نگهبان رسید و این قانون درنهایت با توافق ایران و کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، حجم تجارت ایران به این کشورها (ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و روسیه) را به‌طور قابل توجهی در سال 98 افزایش داد و این موضوع در سال‌جاری نیز ادامه داشته است.

«قدیر قیافه»، نایب ريیس سابق اتاق مشترک ایران و روسیه و نایب ريیس فعلی کنفدراسیون صادرات ایران در ریشه‌یابی دلایل عدم‌توسعه روابط تجاری ایران و روسیه همپای روابط سیاسی و امنیتی با تاکید بر این نکته که توافقنامه‌ها و قراردادهای زیادی بین ایران و روسیه طی دو دهه اخیر امضا شده، می‌گوید: «دولت‌ها در سال‌های گذشته اراده سیاسی لازم برای اجرایی‌کردن این توافقنامه‌ها را نداشتند و اصولا در کشور ما حتی صورتجلسه‌ها و توافقنامه‌هایی که انجام می‌شود و منعقد می‌گردد را مدیران دولتی به‌عنوان کار انجام شده درنظر می‌گیرند.»

وی در ادامه می‌گوید که واردات 254 میلیارد دلاری کالا و 97 میلیارد دلار خدمات توسط روسیه ظرفیت‌های عظیمی است؛ در این خصوص سازمان توسعه تجارت می‌گوید 12 میلیارد دلار ظرفیت داریم، اما باید واقعیت را در میدان عمل دید. وقتی صادرات ایران در دوره 10ساله، سالانه از 320 تا 330 میلیون دلار فراتر نرفته، باید پرسید دولتمردان با این ظرفیت چه کرده‌اند.

نایب ريیس سابق اتاق مشترک ایران و روسیه با اشاره به تحولات سال 2014 در روسیه، از جمله بحران شبه‌جزیره کریمه که منجر به اعمال تحریم‌هایی علیه روسیه شد، همچنین زمانی که روسیه به پشتیبانی از دولت قانونی بشار اسد به‌همراه ایران و در یک جبهه به سوریه آمد و زمانی هم که روابط اقتصادی و سیاسی روسیه و ترکیه در پی سقوط هواپیمای روسی به‌دست ترکیه به‌هم خورد، می‌گوید: «در آن زمان وزیر انرژی روسیه که ريیس روسی کمیسیون مشترک اقتصادی بود به ایران آمد. این بزرگ‌ترین هیات تجاری ایران و روسیه در 40 سال اخیر بود که تشکیل جلسه مشترک داده بودند. در آن جلسه 600 تا 700 فعال اقتصادی حضور داشتند و تصور می‌شد ایران به‌سرعت بتواند سهم بیشتری در بازار کالا و خدمات روسیه به‌دست آورد اما متاسفانه این اتفاق نیفتاد و پس از 6 یا 7 ماه برآوردها وارونه شد و تجارت روسیه و ترکیه برقرار شد و ما نتوانستیم جای خالی ترکیه را در روسیه پر کنیم. اما این رفت و آمدهای سیاسی و تجاری بی‌نتیجه نماند و بعد از اینکه قرارداد گمرکی معروف «کریدور سبز» در اتاق بازرگانی مطرح و به نتیجه رسید، اتفاقاتی در روند مبادلات تجاری افتاد.»

وی می‌گوید: «اگر این قرارداد به‌طور کامل اجرایی می‌شد ما شاهد تحول عظیمی در روابط تجاری دوجانبه می‌شدیم، بخشی از این قرارداد را ایران انجام داده و طرف روسی هم همکاری‌هایی داشته اما هنوز این قرارداد به سطح مورد انتظار و مورد توافق نرسیده است.»

نایب ريیس سابق اتاق مشترک ایران و روسیه می‌گوید: «شاید ظرفیت بیش از 12 میلیارد دلار برای حضور کالاهای ایرانی در بازار روسیه وجود داشته باشد، اما قوانین و مقررات خلق‌الساعه یکی از موانع توسعه صادرات ایران به روسیه و البته به کل کشورهاست. نکته دوم، واقعیت‌های اقتصاد ایران است، ما باید بپذیریم که ما خودمان ظرفیت‌های کشور را درست نمی‌شناسیم. نکته سوم این است که برخی از تجار و همکاران ما در تجارت خارجی رفتارهای حرفه‌ای در بازارهای هدف ندارند. در کشورهای مختلف هم ضابطه وجود دارد و هم ندارد و این به کاربلدی تجار و فعالان اقتصادی مانده که چگونه در آن بازار رفتار کنند. به هر حال ما با روسیه اقتصاد مکمل نیستیم اما می‌توانیم شرایط را تغییر دهیم.»

قدیر قیافه ادامه می‌دهد: «اگر درست عمل کنیم، شاید بتوان در 5 سال آینده حجم صادرات ایران به روسیه را 10 برابر کنیم و صادرات 500 میلیون دلاری به 5 میلیارد دلار برسد، اما تحقق این امر نیازمند توجه به واقعیت‌هاست و به صرف تکیه‌کردن به چندین توافق تجاری با طرف‌های خارجی و صدور بخشنامه‌های متعدد در داخل کشور، این امر محقق نمی‌شود.» وی می‌گوید: «حتی اگر بتوانیم صادرات فعلی را 6 برابر کنیم؛ حجم صادرات ایران به روسیه به 3 میلیارد دلار می‌رسد که بازهم رقم قابل توجهی است.»

درخصوص افزایش حجم صادرات ایران به روسیه در موارد پیشین اشاره شد که یکی از دلایل اصلی این رخداد، امضای توافقنامه ترجیحی ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا بود. درنتیجه مذاکرات، ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در چارچوب موافقتنامه، امتیازات اعطایی ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا جهت کاهش نرخ تعرفه شامل گوشت و چربی و محصولات نفتی، انواع خاصی از شیرینی و شکلات و همچنین فلزات، لوازم آرایشی و انواع خاصی از تجهیزات الکترونیکی و مکانیکی است.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا به دولت ایران نیز ترجیحات تعرفه‌ای برای لیست گسترده‌ای از محصولات غذایی، سبزیجات، میوه‌ها، میوه‌های خشک‌شده و همچنین مصالح ساختمانی، وسایل آشپزی، فرش، برخی از مشتقات فلزات غیرآهنی اعطا کرده است. با این وضعیت میانگین سطح نرخ تعرفه وارداتی کالاهای صنعتی به ایران با (7 درصد کاهش) از22٫4 درصد به 15٫4 درصد کاهش می‌یابد. موافقتنامه تجارت ترجیحی ایران با اوراسیا شامل 862 قلم کالا است که 360 قلم ترجیحات اعطایی ایران به اوراسیا و 502 قلم هم ترجیحات اعطایی اوراسیا به ایران است.

در اهمیت این اتحادیه اقتصادی، آمارهای جهانی نشان می‌دهد اتحادیه اقتصادی اوراسیا ظرفیت صادراتی 518 میلیارد دلاری و بازار وارداتی 331 میلیارد دلاری دارد. موضوعی که اهمیت گسترش مبادلات تجاری با این اتحادیه را برای ایران و البته برای روسیه هم دوچندان می‌کند، نقش این اتحادیه در دلارزدایی و خنثی‌سازی تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران، روسیه و دیگر کشورها است.

در همین زمینه نیز اخیرا مطالبی ازسوی روس‌ها مبنی‌بر کاهش سهم دلار از مبادلات چندجانبه مطرح شده که می‌توان به‌عنوان رویکردی واقع‌بینانه و قابل‌اجرا به آن نگاه کرد.

در این خصوص «قدیر قیافه» نایب‌رییس سابق اتاق مشترک ایران و روسیه و نایب‌ريیس فعلی کنفدراسیون صادرات ایران می‌گوید: «توافقنامه ترجیحی ایران و اوراسیا که انجام شد که البته به‌غلط از آن به‌عنوان عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا یاد می‌شود، صرفا یک توافقنامه تجارت ترجیحی است. در آن توافقنامه مقرر شده یک منطقه تجاری آزاد بین ایران و طرف‌های مورد توافق تشکیل شود که به‌نظر بنده (که سال‌ها در اتاق بازرگانی ایران و روسیه بوده‌ام)، بهترین اقدام در تسهیل تجارت دوجانبه ایران با این کشورها و البته بهترین تصمیم تجاری ایران برای خنثی‌سازی تحریم‌ها در پس از انقلاب بوده است. وی معتقد است در این توافقنامه نقاط ضعفی وجود دارد، اما این نقاط ضعف درمقابل تعداد زیاد نقاط قوت، قابل‌اغماض هستند.»

موضوع گسترش روابط ایران با شرق همواره با حساسیت‌های زیادی در داخل و خارج از کشور همراه بوده است. جنجال‌های پیرامون توافق 25 ساله ایران و چین که هنوز هم نهایی نشده، موضوعی است که حتی آمریکایی‌ها را مجبور به واکنش به آن کرد.

جالب این است آمریکایی‌ها که در دشمنی با ملت ایران هیچ کم نگذاشته‌اند، «دایه مهربان‌تر از مادر» شده و از این قرارداد که چین نمونه‌های زیادی را با اغلب کشورها به امضا رسانده، با عنوان «ترکمانچای» یاد کردند. حالا این موضوع در هفته‌های اخیر هم درخصوص روسیه وجود دارد و برخی‌ها اخبار و شایعاتی را از دیدارهای مجلسی‌ها با روس‌ها مطرح می‌کنند و به یک‌باره خبر سفر ريیس مجلس به روسیه نقل محافل خبری و دستمایه طنز بسیاری در شبکه‌های اجتماعی شده است.

در این خصوص «قدیر قیافه»، نایب‌ريیس سابق اتاق مشترک ایران و روسیه می‌گوید: «این یک واقعیت تلخی است که در درون و خارج از کشور یک نگاه نامتقارن و نامتناسبی بعضا در برخی رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و حتی محافل سیاسی کشور در ارتباط با همکاری ایران با روسیه وجود دارد. این نگاه در دوره رژیم پهلوی نیز وجود داشت و درحال حاضر نیز برخی‌ها این نگاه را داشته و در سطح جامعه آن را تقویت می‌کنند. این نگاه، تمایل به غرب است که برخی روشنفکران و سیاسیون در قبل و بعد از انقلاب داشته‌اند. اینها خیلی دوست ندارند روابط با شرق به سطح مناسبی برسد. به‌همین دلیل اگر می‌بینیم که سطح روابط اقتصادی ما با کشوری مثل روسیه با وجود ظرفیت‌های گسترده، از سطحی بالاتر نمی‌رود، شاید به‌خاطر این نوع نگاه باشد.

وی می‌گوید: با رفتن دونالد ترامپ قطعا شرایط سیاسی و اقتصادی کمی بهبود می‌یابد، اما باید توجه داشت بایدن هم معجزه نخواهد کرد و در حوزه روابط اقتصادی ما ضمن رعایت همه چارچوب‌های سیاسی، باید با همه طرف‌های تجاری و اقتصادی کار کنیم. اروپایی‌ها، کشورهای همسایه، چین و روسیه و هر کشوری که با ایران تخاصم ندارد، باید مدنظر سیاستگذاران کشور باشد، بنابراین نباید آنچه در سال‌های پسابرجام رخ داد و امیدها به غرب بیشتر شد، این بار نیز انتظار معجزه از تحولات و تغییرات در آمریکا را داشت و تا جایی‌که می‌توانیم، باید از همه ظرفیت‌ها برای تقویت اقتصاد ایران استفاده کنیم، چراکه اگر تجارت خارجی ما تقویت شود، اقتصاد داخلی تقویت خواهد شد و این مسايل می‌تواند قدرت چانه‌زنی در سیاست خارجی را بیشتر کند.

این فعال تجارت خارجی معتقد است: «نکته‌ای که به‌نظر می‌رسد در سفر ريیس مجلس به روسیه هم باید مدنظر قرار گیرد این است که سطح مبادلات تجاری باید همپای روابط سیاسی و امنیتی گسترش یابد.»

با وجود توسعه فناوری اطلاعات و به‌ویژه پایگاه‌های اطلاع‌رسانی در جهان، هنوز هم یکی از مهم‌ترین عوامل توسعه تجارت خارجی در کشورها وجود اطلاعات بازارهای هدف و شناسایی چگونگی ورود به آنها و همچنین تسهیل توافقات دوجانبه است که موفقیت در این حوزه‌ها همگی به نقش تسهیل‌گری سفارتخانه‌ها، رایزن‌های بازرگانی و مسيولان اقتصادی هر کشور بستگی دارد. یکی از موانعی که بسیاری از فعالان اقتصادی درخصوص عدم توسعه تجارت ایران در بازارهای هدف ذکر می‌کنند که درخصوص روسیه نیز مصداق دارد، موضوع بی‌توجهی به نقش رایزنان بازرگانی است. درحال حاضر ایران درحالی فقط 2رایزن بازرگانی در افغانستان و عراق دارد (قرار است 10نفر شوند) که تعداد رایزنان کشور سويد 235نفر، چین 221نفر، آلمان 213نفر، هند 198نفر، فرانسه 156نفر، آمریکا 150نفر و برخی کشورها نیز بین 140 تا 146نفر است.

در این خصوص «قدیر قیافه»، نایب‌ريیس سابق اتاق مشترک ایران و روسیه با برشمردن مسايلی همچون موانع پولی و بانکی، بی‌توجهی به نقش فعال رایزنان بازرگانی را از عوامل پراهمیت در عدم توسعه مناسب روابط اقتصادی روسیه و ایران می‌داند.

وی معتقد است وجود رایزن‌ها برای تسهیل تجارت خارجی قطعا لازم و ضروری است، اما مهم‌تر از آن، کیفیت حضور رایزن است. ما وقتی دو نفر را به‌عنوان رایزن و کمک‌رایزن به کشور بزرگی همچون روسیه می‌فرستیم، نباید انتظار معجزه داشت.

قیافه ادامه داد: «برای اینکه در این حوزه اقدام مثبتی انجام دهیم، سازمان توسعه و تجارت به‌عنوان متولی امر تجارت، باید استراتژی‌ها و تاکتیک‌های خود را تغییر دهد. این بازنگری شاید کافی نباشد و به‌نظرم حتی باید سازمان توسعه و تجارت ساختار خود را نیز تغییر دهد. این موضوع را بنده 16سال قبل به ريیس وقت این سازمان یعنی آقای مهدی غضنفری هم متذکر شدم. ایده بنده این بود که بهترین شیوه در سازمان توسعه تجارت این است که این سازمان از نیروهای ستادی بکاهد و سطح را گسترش دهد. به این مفهوم که مثلا نیروهای ستادی این سازمان حداقل به 100نفر برسد (که در آن زمان بیش از 800نفر بود)، بقیه نیروها را با توجه به توانمندی‌ای که دارند، بین 10کشور هدف (البته افراد تاثیرگذار مدنظر است) تقسیم کنند. مثلا در کشوری همانند روسیه یک مرکز تجاری با حضور سررایزن، رایزن و چندین کمک‌رایزن ایجاد شود و حدود 20رایزن عمومی نیز استخدام کنند که در حوزه‌های مختلف کالایی شروع به مذاکره و ارتباط‌گیری کنند. در آن صورت رایزنی اهمیت خود را نشان خواهد داد و آن‌موقع است که کشور در حوزه تجارت خارجی توسعه متناسب پیدا خواهد کرد.»

وی گفت: «حتی بنده پیشنهاد دادم دولت با واگذاری آژانس سرمایه‌گذاری خارجی به اتاق بازرگانی، اعزام رایزن به خارج را هم به بخش خصوصی و اتاق بازرگانی واگذار کند. البته این موضوع را در 5سال اجرایی کنیم و 5 تا 10کشور را نیز به‌عنوان هاب صادراتی انتخاب کنیم. در آن صورت می‌توان نتایج بهتری را از تجارت خارجی گرفت.»

منبع: روزنامه فرهیختگان