نسخه نجات بورس‌‌‌ ها از کرونا

به دنبال شیوع ویروس کرونا در اوخر سال 2019 میلادی، بازارهای اوراق بهادار سراسر دنیا در مارس 2020 میلادی سقوطی واقعی را تجربه کردند. پاندمی ویروس کرونا منجر به تضعیف فعالیت‌‌‌های اقتصادی شد و ادامه فعالیت برای اکثر کسب و کارها را با مشکل مواجه کرد.

این امر باعث ترس و نگرانی سرمایه‌گذاران در رابطه با اثر پاندمی ویروس کرونا بر اقتصاد و به تبع آن بازارهای اوراق بهادار شد و سرمایه‌گذاران را بر آن داشت تا برای حفظ ارزش سرمایه‌گذاری‌‌‌های خود اقدام به فروش هیجانی اوراق بهادار کرده و در نتیجه مقدمات سقوط بازارهای اوراق بهادار را فراهم کردند.

مدیریت تحقیق و توسعه شرکت بورس در گزارشی به قلم کامران سلمانی قرايی علاوه بر بررسی میزان اثرپذیری بازار سهام در سال 2020 میلادی در کشورهای مختلف بر اثر پاندمی کرونا، اقدامات اتخاذ شده از سوی مسوولان اقتصادی و نهادهای ناظر بورس‌‌‌های اوراق بهادار کشورهای مختلف برای مواجهه با این بحران و جلوگیری از سقوط بیشتر بازارهای اوراق بهادار را بیان کرده است.

سقوط بازارهای سهام در سال 2020 میلادی یک سقوط جهانی بود که از 20 فوریه 2020 میلادی آغاز و در 7 آوریل پایان یافت و دلیل اصلی آن نیز، پاندمی ویروس کرونا معرفی شده است. شیوع ویروس معروف به کووید-19در اواخر دسامبر سال 2019 میلادی از چین شروع شد و در فوریه و مارس 2020 میلادی به بسیاری از کشورهای جهان گسترش یافت.

به منظور کاهش گسترش ویروس کرونا، بخش‌های بزرگی از اقتصاد به‌ویژه صنعت حمل‌ونقل تعطیل شدند. این امر باعث ایجاد نوسان عظیمی در بازارهای اوراق بهادار در اواخر فوریه 2020 میلادی شد و افت شدید قیمت سهام در بورس‌‌‌های اوراق بهادار سراسر دنیا را به همراه داشت؛ به طوری که بازارهای سهام در سراسر جهان یکی از دردناک‌ترین مراحل اصلاح را در ماه مارس 2020 شاهد بودند و متحمل سقوط شدند.

تا اواسط فوریه 2020 میلادی، بازارهای سهام آمریکا یک دوره رونق حدودا 11 ساله پس از بحران مالی 2008 را تجربه کردند؛ به طوری که شاخص داوجونز به بیشترین مقدار خود طی بیش از 100 سال اخیر رسیده بود. اما بعد از آن، پاندمی ویروس کرونا بیشتر مورد توجه کشورها قرار گرفت و تاثیرات منفی آن بر بازارهای سهام مشهود شد.

در 20 فوریه 2020میلادی، وضعیت بازار سهام آمریکا با تغییرات شدیدی مواجه شد و از روند صعودی به نزولی تغییر کرد. این روند نزولی در ماه مارس نیز ادامه یافت به طوری که در 9 مارس 2020 میلادی، برای اولین بار بعد از بحران مالی سال 2008 میلادی، وال‌استریت یک سقوط واقعی را تجربه کرد و هر سه شاخص اصلی بازار سهام آمریکا یعنی شاخص‌های داو جونز، نزدک و اس‌اندپی500، از لحاظ مقداری، بزرگ‌ترین سقوط خود در تاریخ را متحمل شدند.

روز 9 مارس 2020 میلادی معروف به دوشنبه سیاه، قطعا یک روز فراموش‌‌‌نشدنی برای تمام فعالان بازار سهام خواهد بود. در چنین روزی شاخص داوجونز کاهش 79/ 7 درصدی را تجربه کرد و با 76/ 2013 واحد کاهش به 02/ 23851 واحد رسید.

در روز 11 مارس، سازمان بهداشت جهانی رسما این بیماری را به عنوان یک بیماری همه‌گیر اعلام کرد. بعد از اعلام سازمان بهداشت جهانی در خصوص پاندمی کرونا، در روز پنج‌شنبه 12 مارس نیز شاخص داوجونز حدود 99/ 9 درصد کاهش یافت و رکورد جدید دیگری را از لحاظ افت شاخص به ثبت رساند و با 60/ 2352 واحد کاهش به 62/ 21200 واحد رسید. در ادامه سقوط بازار سهام آمریکا، در روز 16 مارس، شاخص داوجونز 93/ 12 درصد معادل 10/ 2997 واحد افت کرد و مجددا بزرگ‌ترین کاهش یکروزه خود را از لحاظ مقداری به فاصله فقط چند روز در تاریخ بازار سهام آمریکا تجربه کرد. شاخص اس‌‌‌اندپی500 نیز در روز 16 مارس حدود 12 درصد افت کرد و به کمترین مقدار خود از دسامبر 2018 میلادی رسید. همچنین شاخص نزدک حدود 3/ 12 درصد در این روز کاهش یافت. کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا که در واکنش به بحران 1987 میلادی، اقدام به ایجاد متوقف‌‌‌کننده‌‌‌های خودکار کرده بود، تا قبل از سقوط بازار سهام در سال 2020 میلادی، فقط یک بار مجبور به استفاده از این متوقف‌‌‌کننده‌‌‌های خودکار در سال 1997 شده بود؛ اما سقوط غیرمنتظره بازار سهام در روزهای 9، 12، 16 و 18 مارس 2020 میلادی که طی آن شاخص اس‌اندپی500 بیش از 7 درصد نسبت به قیمت پایانی روز قبل کاهش یافته بود، باعث فعال شدن متوقف‌‌‌کننده‌‌‌های خودکار شد تا معاملات بازار سهام آمریکا 4 بار (هر بار به مدت 15 دقیقه) متوقف شود.

شاخص اصلی بورس بمبيی هند (SENSEX) از حدود 41570 واحد در 12 فوریه 2020 میلادی به حدود 25980 واحد در 23 مارس 2020 میلادی رسید و بیش از 37 درصد کاهش یافت. اما بعد از 23 مارس، شاخص SENSEX با روند رو به رشدی همراه شد؛ به طوری که طی دوره یکساله تا 23 مارس 2021 میلادی تقریبا 92 درصد افزایش یافت و به بیش از 50 هزار واحد رسید. شاخص SENSEX تا انتهای جولای 2021 میلادی به 52586 واحد رسیده بود اما بعد از اعلام رسمی سازمان بهداشت جهانی درباره پاندمی کرونا، شاخص SENSEX در روز 12 مارس حدود 18/ 8 درصد و در 16 مارس حدود 8 درصد افت کرد و در ادامه روند نزولی خود در 23 مارس حدود 15/ 13 درصد دیگر کاهش یافت. شاخص اصلی بورس ملی هند (Nifty50) نیز در 12 مارس حدود 30/ 8 درصد و در 23 مارس حدود 13 درصد سقوط کرد. به جز دو سهام HUL و Nestle، تمام سهام حاضر در شاخص SENSEX در ماه مارس 2020 میلادی سقوط کردند.

شاخص دکس آلمان نیز از حدود 13750 واحد در 12 فوریه 2020 میلادی به حدود 8450 واحد در 18 مارس 2020 میلادی رسید و حدود 38 درصد کاهش یافت. اما بعد از 18 مارس، این شاخص با روند رو به رشدی همراه شد؛ به طوری که طی دوره یکساله تا 18 مارس 2021 میلادی تقریبا 75 درصد افزایش یافت و به حدود 14800 واحد رسید. شاخص دکس آلمان تا انتهای جولای 2021 میلادی به بیش از 15500 واحد رسیده بود.

شاخص نیکی225 ژاپن از 23860 واحد در 12 فوریه 2020 میلادی به حدود 16550 واحد در 19 مارس 2020 میلادی رسید و حدود 30 درصد کاهش یافت. بازار سهام ژاپن بعد از 19 مارس2020 میلادی شروع به رشد کرد و روند صعودی به خود گرفت به طوری که در 19 مارس 2021 میلادی، شاخص نیکی225 ژاپن به بیش از 30 هزار واحد رسید و رشد 80 درصدی را در این دوره یکساله (19 مارس 2020 تا 19 مارس 2021 میلادی) تجربه کرد. شاخص نیکی225 ژاپن تا انتهای جولای 2021 میلادی به حدود 27300 واحد رسید.

سقوط بازارهای سهام دلایل مختلفی دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به ترس (بحران در یک صنعت یا بخش خاص اقتصادی همچون بحران بازار اوراق رهنی 2008 آمریکا)، سفته‌‌‌بازی (که اغلب باعث ایجاد حباب در بازار می‌شود) و وجود بلایای طبیعی و غیرطبیعی (همچون جنگ یا پاندمی ویروس کرونا) اشاره کرد. به عنوان مثال، ترس یکی از مهم‌ترین عوامل سقوط بازارهای سهام در سراسر دنیا به شمار می‌رود. هنگامی که سرمایه‌گذاران در رابطه با کاهش ارزش سرمایه‌گذار‌‌‌ی‌‌‌های خود دچار ترس و نگرانی می‌‌‌شوند، برای جلوگیری از کاهش ارزش این سرمایه‌گذاری‌‌‌ها، اقدام به فروش سهام خود کرده و مقدمات کاهش قیمت سهام را فراهم می‌کنند. این امر باعث افزایش ترس در بین سرمایه‌گذاران دیگر شده و فروش بیشتر سهام و کاهش بیشتر قیمت سهام را به دنبال خواهد داشت و در نتیجه باعث سقوط بازار سهام می‌شود.

بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد دلیل سقوط بازار سهام در سال 2020 میلادی، گسترش ویروس کرونا از چین به سایر کشورهای جهان بود که طی آن بخش‌‌‌های بزرگی از اقتصاد در تلاش دولت‌‌‌ها برای جلوگیری از گسترش ویروس، تعطیل شدند. با گسترش ویروس کرونا، اقتصاد کشورها تضعیف شد و اکثر کسب و کارها برای ادامه فعالیت خود با مشکل جدی مواجه شدند تا جایی که ادامه فعالیت برای آنها میسر نبود. این امر باعث ترس و نگرانی سرمایه‌گذاران در رابطه با اثر پاندمی ویروس کرونا بر اقتصاد شد و در ادامه، این نگرانی به بازارهای سهام نیز سرایت کرد و سرمایه‌گذاران برای حفظ ارزش سرمایه‌گذاری‌‌‌های خود اقدام به فروش هیجانی سهام کرده و مقدمات سقوط بازارهای سهام را فراهم کردند.

از طرفی کاهش تقاضا برای مسافرت و عدم‌فعالیت کارخانه‌‌‌ها به دلیل شیوع ویروس کرونا، تاثیر قابل‌توجهی بر تقاضای نفت گذاشت و منجر به کاهش قیمت نفت شد و از حدود 61 دلار در اول ژانویه 2020 میلادی به حدود 20 دلار در پایان مارس 2020 میلادی رسید. در اواسط فوریه سال 2020 میلادی، آژانس انرژی بین‌المللی پیش‌بینی کرد که نرخ رشد تقاضای نفت در سال 2020 میلادی به کمترین مقدار خود از سال 2011 میلادی خواهد رسید. کاهش تقاضای چین برای خرید نفت باعث شد تا سازمان کشورهای صادر‌کننده نفت (اوپک)، اقدام به تشکیل جلسه‌‌‌ای در خصوص کاهش احتمالی تولید نفت برای متعادل‌‌‌سازی زیان ناشی از کاهش تقاضا کند. طی نشست وین در 5 مارس 2020 میلادی، یک توافق موقت برای کاهش تولید نفت به میزان 5/ 1 میلیون بشکه در روز انجام شد که سطح تولید را به پایین‌‌‌ترین سطح از زمان جنگ عراق می‌‌‌رساند. در 6 مارس، پس از آنکه اوپک و روسیه نتوانستند در مورد کاهش تولید نفت به توافق برسند و عربستان سعودی و روسیه در 7 مارس، هر دو افزایش تولید نفت را اعلام کردند، قیمت نفت حدود 25 درصد کاهش یافت و از حدود 41 دلار به 31 دلار رسید. در ادامه با افزایش تنش بین روسیه و عربستان سعودی، قیمت نفت همچنان روند نزولی به خود گرفت به طوری که در 21 آوریل 2020 میلادی قیمت نفت خام به حدود 10 دلار رسید و منجر به بزرگ‌ترین کاهش قیمت نفت طی سال‌های اخیر شد. درگیری بین روسیه و عربستان سعودی بر سر کاهش تولید نفت، باعث بدتر شدن اوضاع اقتصادی بسیاری از کشورها از جمله کشورهای صادرکننده نفت و در نتیجه کاهش چشمگیر قیمت نفت شد. ترس و نگرانی از جنگ قیمت نفت بین روسیه و عربستان سعودی منجر به سقوط بازارهای سهام آمریکا نیز شد و تاثیر چشمگیری بر تولیدکنندگان نفت شیل داشت.

از اثرات رکود اقتصادی ناشی از پاندمی ویروس کرونا بر بازارهای مالی به طور خلاصه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. افزایش نوسان بازارهای مالی جهانی و کاهش قیمت سهام شرکت‌ها

2. بحران نقدینگی در سراسر بازارهای مالی جهانی

3. خروج سرمایه و کاهش ارزش پول ملی بسیاری از کشورها در مقابل دلار آمریکا

4. کاهش شدید حجم معاملات در برخی از بازارهای اوراق قرضه

5. تاثیرگذاری نامطلوب بر بازارهای سرمایه کوچک‌تر و کمتر توسعه‌‌‌یافته.

از آنجا که پاندمی کرونا منجر به تضعیف اقتصاد و سقوط بازارهای مالی در سراسر دنیا شده بود، کشورها برای بهبود وضعیت اقتصادی خود، اقداماتی را اتخاذ کردند. از جمله این اقدامات می‌توان به بسته‌‌‌های محرک مالی تصویب‌‌‌شده توسط دولت‌ها اشاره کرد که باعث افزایش جریان نقدینگی و اعتبار در بازارها شده و زمینه ادامه فعالیت برای کسب و کارها را فراهم کرد.

بحران ویروس کرونا در ایالات متحده، رکود اقتصادی عمیقی را در این کشور ایجاد کرد. بانک فدرال رزرو اقدامات گسترده‌ای برای محدود کردن خسارت‌های اقتصادی ناشی از پاندمی کرونا انجام داد که از آن جمله می‌توان به تصویب 3/ 2تریلیون دلار وام برای حمایت از خانوارها، کارفرمایان، بازارهای مالی و دولت‌های ایالتی و محلی اشاره کرد. دونالد ترامپ، رییس‌جمهور وقت ایالات متحده آمریکا، برای مقابله با رکود اقتصادی ناشی از پاندمی ویروس کرونا، در تاریخ 27 مارس 2020 میلادی، بزرگ‌ترین بسته محرک مالی در تاریخ آمریکا به ارزش 3/ 2 تریلیون دلار (حدود 11 درصد از تولید ناخالص داخلی آمریکا) را امضا کرد. از بودجه تصویب‌‌‌شده، حدود 290 میلیارد دلار به پرداخت مستقیم به مردم آمریکا اختصاص یافت؛ به طوری که به هر یک از مردم آمریکا که درآمد سالانه آنها حداکثر 75 هزار دلار بود مبلغ 1200 دلار پرداخت شد. به زوجین مبلغ 2400 دلار و 500 دلار اضافی هم برای هر بچه (کمتر از 17 سال) تخصیص یافت. برای کسانی که سالانه بیش از 75 هزار دلار درآمد داشتند، مبلغ قابل پرداخت کاهش یافته و این پرداخت‌‌‌ها طی مراحل مختلف انجام شد. افراد با درآمد سالانه بیش از 99 هزار دلار، واجد شرایط دریافت این وجه قرار نگرفتند. مبالغ ذکر شده از بودجه تصویب‌‌‌شده، فقط یکبار به مردم آمریکا تعلق گرفت اما بعدها با تصویب محرک‌های مالی بیشتر، پرداخت‌های دیگری نیز در اختیار مردم آمریکا قرار گرفت و طرح‌هایی از طرف کنگره برای کمک به مردم تا پایان پاندمی کرونا در حال بررسی است. بخشی از این بسته محرک مالی نیز صرف اعطای وام به کسب و کارهای بزرگ، متوسط و کوچک، کمک به دولت‌های محلی و ایالتی، کمک به شرکت‌های هواپیمایی در صنعت حمل‌‌‌ونقل، پرداخت‌‌‌ها به کارگران بیکار، کمک به بیمارستان‌ها، تهیه دارو و ماسک و بهبود سیستم آموزشی شد. همچنین دونالد ترامپ در 28 دسامبر 2020 میلادی، بسته محرک مالی دیگری به ارزش 868 میلیارد دلار (حدود 1/ 4 درصد از تولید ناخالص داخلی آمریکا) را امضا کرد که از اهداف اصلی آن می‌توان به پرداخت وجوه به مردم، تامین منابع مالی برای تولید واکسن و بهبود سیستم آموزشی اشاره کرد.

از جمله مهم‌ترین اقدامات بانک فدرال رزرو طی دوران بحران کرونا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. کاهش نرخ بهره تا نزدیک صفر درصد

2. حمایت از عملکرد بازارهای مالی با خرید اوراق بهادار، وام‌دهی به موسسات مالی ‌‌‌بزرگ، تقویت صندوق‌های سرمایه‌گذاری بازار پول و گسترش عملیات ریپو

3. تشویق بانک‌ها به ارايه وام با وام‌دهی مستقیم به بانک‌ها و کاهش موقت الزامات کفایت سرمایه

4. حمایت از شرکت‌ها و کسب و کارها با وام‌دهی مستقیم به شرکت‌ها و کسب و کارهای عمده، ارايه تسهیلات تامین مالی اوراق تجاری و وام‌دهی به کسب و کارهای کوچک و متوسط و موسسات غیرانتفاعی

5. ارايه وام به مصرف‌کنندگان و کسب و کارهای کوچک دارای اوراق بهادار به پشتوانه دارایی

6. وام‌دهی مستقیم به دولت‌‌‌های ایالتی و شهرداری‌‌‌ها

7. کم کردن اثرات فشارهای بین‌المللی بر بازارهای پول آمریکا با ایجاد خطوط سوآپ بین‌المللی و عرضه دلار به سایر بانک‌های مرکزی که دارای خطوط سوآپ بین‌المللی با بانک فدرال رزرو نبودند

کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا نیز اقداماتی در راستای حمایت از بازار انجام داد که از آن جمله می‌توان به افزایش مهلت افشای گزارش‌‌‌های مالی، انتشار دفترچه راهنما در رابطه با نحوه افشای اسناد، تسهیل الزامات نظارتی غیرضروری، تعلیق معاملات سهام برخی از ناشران و تغییر تاریخ، زمان و مکان برگزاری مجمع عمومی سالانه اشاره کرد.

بازارهای مالی کشورهای دیگر نیز برای مقابله با اثرات شیوع کرونا اقداماتی انجام دادند که شامل افزایش نقدینگی و اعتبار با ارايه بسته‌‌‌های محرک مالی، کاهش نرخ بهره بین‌‌‌بانکی، کاهش نرخ ذخیره یا نرخ سپرده قانونی بانک‌ها، ارايه اعتبار به شرکت‌های کوچک و متوسط، گسترش عملیات ریپو، ایجاد خطوط سوآپ ارزی و بهبود عملکرد بازار با اعمال محدودیت‌ها بر فروش استقراضی، ارايه تخفیف در کارمزد پذیرش و سالانه برای ناشران، افزایش مهلت ارسال گزارش‌های مالی و حذف الزامات نظارتی غیرضروری بود.